بوشهر در نگاه تاریخ

بوشهر در نگاه تاریخ (پیشینه تاریخی)

شهرستان بوشهربندر بوشهر در انتهای شمالی یک جزیره در حاشیه خلیج فارس قرار دارد. سرچشمه نام بوشهر ناشناخته است. نام ابوشهر که در منابع عصر قاجار آمده، آن گونه که کوتاه شده بخت اردشیر به معنای اردشیر عرضه نموده اند، هرچند محتمل است، ولی از سوی هیچکدام از مدارک موجود پذیرفته نمی شود. این شهر بندری یکی از مراکز مهم و قدیمی تمدن و فرهنگ ایران زمین به شمار می رود و روزگاری در پیوند با شهر مزامبریا (Mezambria) شناخته می شد که یونانیان از زمان اردوکشی نئارخوس(Nearchus) با آن آشنایی داشته اند. با تکیه بر تحقیقات انجام شده در سال 1913 میلادی/1332 هجری قمری از طرف هیات باستان شناسی فرانسوی، سنگ بنای تمدن در بوشهر به زمان ایلامی ها بر می گردد. بر اساس کاوش های "پرزارد" فرانسوی، در جنوب محله امام زاده بوشهر معبد بزرگ خدای ایلامی "ان شوشیناک" قرار داشته است. در آن زمان این نقطه را لیان  (LYAN) می نامیدند. 

بوشهر در زمان ایلامی ها یکی از مراکز مهم فرهنگی – تجاری به شمار می رفته و شهر تاریخی لیان(LYAN) پل ارتباطی ایلامیان با نواحی اقیانوس هند و جنوب شرقی آسیا بوده است. در دوران ماد و هخامنشی تمدن بوشهر به حیات خود ادامه داد، در دوران حکمرانی هخامنشیان پادشاهان این سلسله قدرتمند کاخ ها و بناهای با شکوهی در این منطقه از کشور بنا نمودند که از جمله می توان به کاخ هخامنشی بردک سیاه در 12 کیلومتری شمال برازجان، کاخ کوروش در جنوب غرب برازجان و کاخ تل مر و گوردختر در منطقه پشت پیر اشاره کرد. 

در زمان سلوکیان و ساسانیان بوشهر همچنان مورد توجه و عنایت ویژه ای بوده و در این دو دوره تاریخی نیز "ریواردشیر" و یا همانگونه که در کارنامه اردشیر بابکان آمده "بخت اردشیر" به عنوان یک بندر مهم تجاری و فرهنگی مورد توجه بوده است. ساسانیان در "ریواردشیر" ک بعدها "ریشهر" نام گرفت، قلعه مستحکمی بنا کردند که دارای برج و باروهای بلندی بوده و از یک طرف مشرف به دریا و سه طرف آن دارای خندق های عظیمی بوده که هنگام حمله احتمالی دشمن و یا هرگونه خطری مالامال آب دریا می شده است. هم اکنون ویرانه های قلعه ریشهر در منطقه ریشهر کنونی در فاصله 10 کیلومتری جنوب بوشهر قرار دارد و نقب های آن نیز در منطقه تل پی تل (TOL PAY TOL) قابل مشاهده است.با سقوط سلسله ساسانی به دست اعراب مسلمان، تمدن و فرهنگ ریشهر نیز رو به اضمحلال گذاشت. بنا به نقل محمد بن جریر طبری بلاذری شهر بوشهر قدیم (ریواردشیر) در فاصله سال های 19 تا 22 هجری قمری به دست "عثمان ابن ابی العاص" فتح شد. بنا به نوشته طبری در تاریخ "الرسل و الملوک" فتح راشهر (ریشهر) به اندازه ای اهمیت داشت که جمعی از مورخان اسلامی آن را با فتح قادسیه مقایسه کرده اند. بلاذری در فتوح البلدان جمله ای نقل می کند که عمق گستردگی و غنای مادی این شهر را بیان می نماید. وی می نویسد، "در این جنگ در دشواری و کثرت نعمتی که بدست مسلمین افتاد، همانند جنگ قادسیه بود." 

از احوالات ریشهر از سقوط این شهر به دست مسلمین تا زمان نادرشاه افشار به سال 1734 م / 1147 ه.ق اطلاعات اندکی در دست است. اقدامات نادر و سیاست دریایی او برای مبارزه با عثمانی ها و گسترش قلمرو دریایی خود در خلیج فارس سبب گردید تا این شهر بندری بار دیگر مورد توجه خاصی قرار گیرد. نادر آن جا را به عنوان پایگاه ناوگان دریایی خود در خلیج فارس برگزید و نامش را به "بندر نادریه" تغییر داد. نادرشاه با به کار گماردن یک تاجر انگلیسی به نام "جان التونJhan Elton" بوشهر را به صورت یک مرکز مهم کشتی سازی و پادگان نظامی درآورد. بنا به گزارش هلندی ها، در زمان نادر ناوگانی با هشت تا ده هزار مرد در بوشهر مستقر بوده است. همچنین چند کارخانه کشتی سازی نیز در این شهر احداث گردید. 

 با مرگ نادر در سال 1747م/1160ه.ق سپاه دریایی او بین حاکم بوشهر و بندرعباس تقسیم شد. شیخ ناصر خان آل مذکور که در دوران نادر یکی از دریاسالاران وی بود، پس از مرگ نادرشاه کشتی ها و ناوگان مستقر در بوشهر را متصرف شد و حکومت مقتدرانه خاندان آل مذکور که قریب یکصد سال بر بوشهر حکمرانی کردند، بنیان نهاد. بوشهر در زمان خاندان آل مذکور رو به عمران و آبادانی گذاشت و روابط تجاری گسترده ای با هلندی ها برقرار کرد. در دوره زمامداری کریم خان زند، بوشهر و تاریخ آن وارد مرحله تازه ای شد. در سال 1763 م/1177ه.ق انگلیسی ها با حمایت شیخ نصر خان آل مذکور قرارداد معروفی با کریم خان زند منعقد کردند که این قرارداد زمینه ساز حضور استعماری انگلیسی ها در جنوب ایران و خلیج فارس بود. بوشهر در دوران کریم خان، بندر بازرگانی اصلی ایران بود. 

در دوران قاجاریه به صورت بندر مهم تجاری – فرهنگی و سیاسی در آمد. بوشهر در دوره قاجار معتبرترین بندر تجاری ایران بود که اکثر دول خارجی مانند انگلیس، روسیه، آلمان، ایتالیا، فرانسه، هلند، نروژ و عثمانی در این شهر دفتر نمایندگی سیاسی و تجاری داشتند و دروازه جنوبی ایران برای تبادل افکار سیاسی و مناسبات فرهنگی بود. به نوشته دائره المعارف ایرانیکا، در آغاز سده نوزدهم میلادی پس از نا آرامی هایی که نمایانگر پیدایش خاندان قاجار بود، سالانه نزدیک به صد کشتی انگلیسی و عربی از هند و مسقط برای بازرگانی رو به سوی این بندر می گذاشتند و با خود پارچه، ادویه جات، فیل، چای، برنج، شکر و ... از اروپا، هند و چین می آوردند. گذشته از استقرار یک گروه محافظ همیشگی برای انگلیسی های مقیم، اهمیت بازرگانی بوشهر برای آنها سبب گردید تا سه نوبت مورد هجوم بریتانیا قرار گیرد. 

 

پس از تسخیر این شهر در سال 1856م/1273 ه.ق، انگلیسی ها در سال 1909م/1327ه.ق به هنگام ناآرامی هایی که به دنبال مشروطه خواهی ایرانیان آغاز شده بود، اقدام به پیاده کردن نیروی نظامی در این منطقه نموده و گمرک و کلیه مناطق حساس را تصرف کردند. در سال 1915م/1333 ه.ق نیز در زمان جنگ جهانی اول و به دنبال قیام رئیس علی دلواری علیه منافع انگلیسی ها در جنوب ایران، انگلیسی ها نیروی تقویتی به بوشهر اعزام کرده و شهر بوشهر را در 26 رمضان سال 1333 اشغال نمودند. در آن هنگام یک راه آهن کم عرض 37 مایلی برای پیوند دادن بوشهر به برازجان واقع در راه شیراز ساخته شد، همچنین در همان زمان کارخانه ای برای ساخت تجهیزات راه آهن در بوشهر احداث گردید. اما انگلیسی ها با تخلیه شهر در مارس 1919م/1338 ه.ق نقطه پایانی بر این تلاش های اشغالگرایانه خود نهادند.پس از پایان جنگ جهانی اول و ظهور رضاشاه پهلوی بوشهر همچنان کانون پر تشنج وقایع باقی مانده و خوانین بسیاری علیه حاکمیت رضاشاه سر به طغیان برداشتند. بوشهر در دوره حاکمیت رضاشاه با کشیده شدن راه آهن سراسری و انتقال حجم عمده داد و ستدهای تجاری از ایران به بصره، رو به افول گذاشت و پس از جنگ جهانی دوم، جایگاه خود به عنوان ستاد فرماندهی انگلیسی های مقیم در حوزه خلیج فارس از دست داد و در سال 1952م ساختمان کنسولگری انگلیس در آن جا تعطیل شد. 

 سرانجام این شهر بندری که روزگاری مرکز عمده تجارت ایران بود و از شهرهای بسیار آباد ایران محسوب می شد و همچون نگینی بر پیشانی خلیج فارس می درخشید، عظمت و شکوه دیرین خود را از دست داده و نظاره گر روزی شد که دوباره آن موقعیت پیشین را تجربه نماید.